काठमाडौं । नेपाल सांस्कृतिक र धार्मिक विविधताले भरिपूर्ण देश हो । जहाँ विभिन्न चाडपर्वहरूले मानव जीवन, प्रकृति र आध्यात्मिकताको गहिरो सम्बन्धलाई झल्काउँछन् । अहिले नेपालीहरुको दोस्रो ठुलो चाड तिहारको रौनकता छाएको छ । यहि समय विशेषगरि मिथिला क्षेत्रमा उल्लासका साथ मनाइने छठ पर्वको तयारी पनि चलिरहेको छ । खासमा तिहार अर्थात यमपञ्चकको महत्व के हो त ? पछिल्ला वर्षहरुमा देशव्यापी बन्दै गएको छठको सान्दर्भिकता के छ । 

नेपालीहरुको दोस्रो ठुलो चाड तिहार अर्थात यमपञ्चकको रौनक देशभर छाइरहेका बेला पूर्वी तराइका जिल्लाहरुमा छठको तयारी पनि भइरहेको छ । तिहार र छठ यस्ता दुई प्रमुख पर्व हुन् जसले नेपाली समाजको उज्यालो, एकता र प्रकृतिप्रतिको श्रद्धालाई प्रस्ट पार्छ ।  तिहारको दियोको उज्यालोदेखि छठको सूर्य पूजाले नेपालीहरूको जीवनशैली, विश्वास र सामाजिक सद्भावलाई उजागर गरेको छ । 
 
-  तिहारलाई तराई क्षेत्रमा प्राय दीपावली भन्ने गरिन्छ । धार्मिक र सांस्कृति कोणबाट बोलिदा यसलाई यमपञ्चक पनि भनिन्छ । 

-   नेपालको सबैभन्दा ठूलो र रमाइलो चाडहरू मध्ये एक हो तिहार । 

-    यो पर्व कार्तिक महिनाको कृष्ण पक्षको त्रयोदशीदेखि शुक्ल पक्षको द्वितीया तिथिसम्म पाँच दिनसम्म मनाइन्छ । 

तिहारमा कुन दिनको महत्व के ?

तिहारको प्रत्येक दिनले विशेष महत्व राख्छ र हरेक दिनको आफ्नै परम्परा हुन्छ । 

-    काग तिहार : पहिलो दिन कागको पूजा गरिन्छ । 

-    कागलाई यमराजको सन्देशवाहक मानिन्छ । 

-    यो दिन कागलाई खाना खुवाएर सम्मान गरिन्छ । जसले घरमा सुख र समृद्धिको सन्देश ल्याउने विश्वास गरिन्छ । 
-   कुकुर तिहार : दोस्रो दिन कुकुरको पूजा गरिन्छ । कुकुरलाई वफादार र घरको रक्षक मानिन्छ । यो दिन कुकुरलाई मीठो खाना र माला लगाएर सम्मान गरिन्छ । 

-   लक्ष्मी पूजाः तिहारको मुख्य दिन हो । जसमा धन र समृद्धिकी देवी लक्ष्मीको पूजा गरिन्छ । घरलाई झिलिमिली दियो, बत्ती र रंगोलीले सजाइन्छ । साँझ लक्ष्मीको पूजा गरी धन र सुखको कामना गरिन्छ । 

-    गाई तिहार र गोवद्र्धन पूजाः चौथो दिन गाईको पूजा गरिन्छ, जसलाई पवित्र र समृद्धिको प्रतीक मानिन्छ । साथै, पहाडी क्षेत्रमा गोवद्र्धन पूजा पनि गरिन्छ । 

-    भाइटीका : अन्तिम दिन दिदीबहिनीले दाजुभाइको दीर्घायु र समृद्धिको कामना गर्दै टीका लगाइदिन्छन् । यो दिन दाजुभाई र दिदीबहिनीबीचको प्रेम र एकताको प्रतीक हो ।

तिहारको सांस्कृतिक महत्व

तिहारले उज्यालो, प्रेम, एकता र प्रकृतिप्रतिको कृतज्ञतालाई जोड दिन्छ । दियो बालेर अन्धकारमाथि उज्यालोको विजय र नकारात्मक ऊर्जामाथि सकारात्मकताको प्रतीक  मानिन्छ ।

साथै यो पर्वले परिवार, समुदाय र प्रकृतिका विभिन्न तत्वहरू (जस्तै काग, कुकुर, गाई) बीचको सम्बन्धलाई बलियो बनाउँछ । देउसी र भैलो गाउने परम्पराले सामाजिक एकता र रमाइलो वातावरण सिर्जना गर्छ । 

देशव्यापी बन्दै गएको छठ पर्व र महत्व 

छठ पर्व विशेष गरि नेपालको पूर्वी तराई क्षेत्रमा व्यापक रूपमा मनाइन्छ । यद्यपि पछिल्लो समय यो पर्व देशका धेरै क्षेत्रमा विस्तार भइरहेको देखिन्छ । 

-    कार्तिक महिनाको शुक्ल पक्षको षष्ठी तिथिमा मनाइने यो पर्व सूर्य देवता र छठी माताको पूजा गर्न समर्पित छ । यो पर्व चार दिनसम्म चल्छ र यसमा कठोर व्रत र अनुष्ठानहरू समावेश हुन्छन् । 

-    छठ पर्व प्रकृतिप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्ने एक अनुपम उत्सव हो । 

-   सूर्यलाई जीवनको ऊर्जा र शक्तिको स्रोत मानिन्छ र यो पर्वले मानव र प्रकृतिबीचको गहिरो सम्बन्धलाई उजागर गर्छ । 

-    छठको कठोर अनुष्ठानहरूले आत्मानुशासन, धैर्यता र भक्तिलाई प्रोत्साहन गर्छ । 

-   यो पर्वले सामुदायिक एकता र सांस्कृतिक समृद्धिलाई पनि बलियो बनाउँछ । किनकि परिवार र समुदाय एकसाथ मिलेर पूजा र उत्सवमा सहभागी हुन्छन् । 

तिहार र छठले आधुनिक नेपाली समाजमा पनि उत्तिकै महत्व राख्छन् । तिहारको दियो र रंगोलीले शहरी क्षेत्रमा पनि घर–आँगनलाई सजाउँछन् भने छठको सूर्य पूजाले पर्यावरण संरक्षण र प्रकृतिप्रतिको सम्मानको सन्देश बोकेको छ । यी पर्वहरूले नेपाली डायस्पोरामाझ पनि लोकप्रियता कमाएका छन् । 

जसले विश्वभरि नेपाली संस्कृतिको पहिचानलाई फैलाएको छ । तिहार र छठ नेपाली संस्कृतिका दुई चम्किला रत्न हुन्, जसले उज्यालो, प्रकृतिप्रेम र सामुदायिक एकताको सन्देश बोकेका छन् । 

तिहारको दियोले अन्धकारमाथि उज्यालोको विजयलाई प्रतीक गर्छ भने छठको सूर्य पूजाले जीवनको आधारभूत ऊर्जाप्रति कृतज्ञता व्यक्त गर्छ ।