काठमाडौं । मुलुक गणतन्त्रमा प्रवेश गरेको झण्डै दुई दशक पुग्न लाग्दा पनि नेपालमा ‘गुण्डा राज’ को उपस्थिती हटेको छैन केवल रूप बदलिएको छ । जहाँ पहिले गुण्डाहरू प्रत्यक्ष सडकमा खुकुरी बोकेर आतंक मच्चाउँथे आज उनीहरू सूट–बुटमा राजनीतिक दलहरूका कार्यक्रममा उपस्थित हुन्छन् । अझ कति त स्थानीय तह वा प्रदेश सरकारसम्म पुगिसकेका छन् । 

राजधानी काठमाडौंलगायतका मुख्य सहरहरूमा पछिल्लो समय फेरि गुण्डा संस्कृति मौलाउन थालेको देखिन्छ । ‘चक्रे मिलन’ को जन्मोत्सवका क्रममा भएको पक्राउ ले यो प्रवृत्ति फेरि सतहमा ल्याएको छ । तर यो त सतहको झल्को मात्र हो । भित्री तहमा झाँक्दा अपराध र राजनीतिबीचको साँठगाँठ अझै पनि बलियो छ । 

केही दशकअघिसम्म काठमाडौँमा ‘गुण्डा राज’ एउटा अलग शासन जस्तै थियो । राजधानीमै अर्कै सत्ता संचालन झैं गर्ने यी डनहरूलाई देख्दा, भेट्नु त परको कुरा नाम सुन्नासाथ पनि सर्वसाधारण थर्कमान हुन्थे । 

सरकारको छायाँ जस्तो देखिने यस्ता समुहले राजधानीमा आफ्नो कानुन र शैलीमा राज्य चलाउँथे जुन भयरहित समाज र कानूनको शासनको पूर्णतः विपरीत थियो । त्यो बेलाका गुण्डाहरू उद्योगी, व्यवसायी, सर्वसाधारणदेखि प्रहरी–प्रशासनसम्मलाई आफ्नो वरिपरि नचाउँथे ।

कसैले उनको स्वार्थ प्रतिकूल बोले वा हिँडचाल गरे खुकुरी हान्नेदेखि ज्यान लिने सम्मका कार्य उनीहरूको लागि सामान्य हुन्थे । किनभने उनीहरूको पछाडि राज्यसत्ताकै संरक्षण थियो । कहिले राजतन्त्रको छायाँमा त कहिले राजनीतिक दलहरूको आडमा, गुण्डाहरुले आफ्नै किशिमको साम्राज्य चलाइरहे । 

गुण्डाहरू मौलाउने पछाडिको मूल कारण हो – राजनीति र अपराधबीचको गहिरिँदो गठजोड । नेकपा एमाले, नेपाली कांग्रेस, माओवादी केन्द्र लगायतका प्रमुख दलहरूको संरक्षणमा केही गुण्डाहरू कानुनभन्दा माथि ठानिए । उनीहरूलाई कारबाही गर्न खोज्दा सम्बन्धित नेताबाट दबाब आउँछ भन्ने गुनासो प्रहरी वृत्तमै नसुनिएका होइनन् । 

नेपालमा इन्काउन्टरको सुरुवातको खास इतिहास छैन ।  २०३० सालतिर तराईतिर अत्याधिक डकैती हुन्थ्यो । यसैताका रुपन्देहीको मर्चवारमा स्थानीय डाकाहरुको साम्राज्य तोड्न प्रहरीले विशेष अभियान थालेको थियो । सोही क्रममा प्रहरी इन्काउन्टरमा ११ जना डाका मारिएपछि मर्चवारकाा स्थानीयले राहत महशुष गरेका थिए । 

यसरी शुरु भएको प्रहरी इन्काउन्टरपछि पछि राजनीतिक दबाबका कारण सेलाउँदा फेरि गुण्डाराज मौलाएको थियो । तर गुण्डा नाइके ‘चरी’ (दिनेश अधिकारी) र ‘घैँटे’ (कुमार श्रेष्ठ) को प्रहरी इन्काउन्टरपछि केही समय राजधानीमा डनहरूको त्रास कम भएको थियो । तर, त्यो त्रास कति दिगो रह्यो भन्ने प्रश्न फेरि उठ्न थालेको छ । किनभने पछिल्लो समय गुण्डाहरू फेरि निर्भिक रुपमा सक्रिय हुन थालेका छन् । जसको पछिल्लो उदाहरण हुन्, मिलन गुरुङ उर्फ ‘चक्रे मिलन’ ।

चक्रे मिलनको ‘शक्ति प्रदर्शन’ 

हालै चक्रे मिलनको जन्मदिन मनाउने शैलीले राजधानीलाई फेरि झस्कायो । महाराजगञ्जस्थित साम्बाला होटलमा आयोजित जन्मोत्सवमा देखिएको ‘गाडीको लावालस्कर’, भिडभाड, टिकटकमा सार्वजनिक दृश्यहरूले राजधानीमा गुण्डा संस्कृतिको पुनरागमनको संकेत दिएको छ । रातको १ बजे चक्रे मिलनसहित ४७ जना पक्राउ परे । 

उनीहरूकै गाडीहरूको भिड भक्तपुरमा सडक छेकेको भिडियोको आधारमा प्रहरीले निगरानी राखी अपरेसन अघि बढाएको थियो । पक्राउ परेकाहरूको साथबाट खुकुरी, फोल्डिङ रड र पेपर स्प्रे जस्ता हतियारहरू समेत बरामद गरिएको छ । 

प्रहरीका अनुसार बिहानै पशुपतिनाथ मन्दिरमा पैसा बाँडेका चक्रे मिलन साँझमा ठमेलस्थित एलओडी क्लब जाने तयारीमा रहेका थिए । ठमेललाई अर्का गुण्डा दीपक मनाङेको प्रभाव क्षेत्र मानिन्छ । दुई डन समूहबीच मुठभेडको सम्भावनासमेत बढेको थियो । चक्रे मिलनको समूहले लगातार डर त्रास, अवैध असुली र सार्वजनिक शान्ति भंग गर्ने कार्य गर्दै आएको थियो । 

जनगुनासो बढ्दै गएपछि प्रहरीले यो अपरेसन अघि बढाएको हो । पक्राउ परेकाहरूको आपराधिक रेकर्ड खोतलिँदैछ र त्यही आधारमा थप कारबाही अघि बढाइने तयारी गरिएको छ ।

पहिले हेरौं मिलन गुरुङ उर्फ ‘चक्रेमिलन’ को ट्र्याक रेकर्ड :

मिलन गुरुङ, जो ’चक्रे मिलन’ नामले चिनिन्छन्, केवल राजधानीको एक कुख्यात डन मात्र होइनन्, उनी नेपाली राजनीतिमा समेत प्रवेश गर्ने प्रयास गरिसकेका व्यक्ति हुन् । 

नेकपा (एमाले) निकट मानिने चक्रे मिलनको आपराधिक पृष्ठभूमि लामो, जटिल र गम्भीर छ । २०७९ सालमा नेकपा एमालेको प्रदेश कमिटीले गोरखा क्षेत्र नम्बर २ बाट प्रतिनिधि सभा सदस्यका लागि उनको नाम सिफारिस गरेको थियो । 

– सन् २०१३ मा सरकारले उनलाई अवैध रूपमा सम्पत्ति आर्जन गरेको आरोपमा अनुसन्धानको दायरामा ल्याएको थियो ।

– पछि, विशेष अदालतले सन् २०१८ मा ‘प्रमाण अपर्याप्त’ भएको भन्दै उनलाई दोषमुक्त गरे पनि सरकार उक्त फैसलाविरुद्ध सर्वोच्च अदालतमा पुनरावलोकनको माग गर्दै मुद्दा दायर गरेको थियो ।  उक्त मुद्दा हालसम्म पनि विचाराधीन छ ।

– २०६१ साल वैशाखमा काठमाडौंको एक रेस्टुरेन्टमा चक्रे मिलनमाथि दीपक मनाङे समूहले खुकुरी प्रहार गरेको थियो । 

– उनको बायाँ हातनै छिनेको थियो । यो घटना ‘गुण्डा–गुण्डाबीचको प्रतिशोध’ को ठूलो उद्धाहरण मानिन्छ । 

– चक्रे मिलनको नाम काठमाडौंको ठमेल क्षेत्रमा सञ्चालन हुने होटल, रेष्टुरेन्ट र म्यानपावर कम्पनीहरूमा अवैध प्रभाव जमाउने, ‘हप्ता असुली’ गर्ने, तथा संगठित समूहमार्फत जनसुरक्षामा चुनौती दिने क्रियाकलापसँग जोडिएको छ ।

– सार्वजनिक राजनीतिक कार्यक्रममा सहभागी भएका थिए, जहाँ उनका सहयोगीमध्ये एक जना ‘एके–४७’ शैलीको हतियार बोकेका देखिएको भिडियो पनि भाइरल भएको थियो । 

– यसले राजनीतिक गतिविधिमा समेत आपराधिक शक्ति प्रदर्शन हुँदै आएको स्पष्ट पारेको छ । 

राजनीतिक छायाँमा फस्टाएको गुण्डा नेटवर्क ः कसलाई कुन दलको संरक्षण ?

२०६२\६३ को जनआन्दोलनपछि देशले गणतान्त्रिक संरचना त अंगालेको थियो, तर राजधानी काठमाडौंमा गुण्डा संस्कृतिको रूप परिवर्तन मात्र भयो, अन्त्य भने भएन । 

आन्दोलनपछिको संक्रमणकालीन समयमै राजधानीका विभिन्न क्षेत्रहरूमा आ–आफ्नै साम्राज्य चलाउने गुण्डा नाइकेहरू उदाए । जसलाई राजनीतिक संरक्षणको ‘छाता’ले अझ सबल बनायो ।

क्षेत्रगत प्रभुत्व र नाइकेहरूको उदयः

– महाराजगञ्जमा चक्रे मिलन (एमाले निकट)

– ठमेलमा दीपक मनाङे (पूर्व एमाले, पछि स्वतन्त्र)

– चाबहिलमा राजु गोर्खाली (राजनीतिक आडमा निर्भिक)

यी क्षेत्रीय नाइकेहरू पछि गणेश लामा, दावा लामा जस्ता अन्य शक्तिशाली ‘फिगर’हरूसँग जोडिए जसले उपत्यकामा संगठित गुण्डा सञ्जाल विस्तार गरे । 

गुण्डा नाइकेहरू केवल ग्याङ फाइट र अपराधमा मात्रै सीमित भएनन् । उनीहरू क्रमशः राजनीतिक संरक्षणको छायाँमा ढलिँदै सत्ता–सरोकारका हिस्सा बन्न थाले ।

चक्रे मिलन : नेकपा (एमाले) निकट मानिन्छन् । २०७९ मा गोरखा–२ बाट प्रतिनिधिसभा सदस्यका लागि पार्टीबाट नाम सिफारिस समेत भएको थियो । उनीमाथि अवैध सम्पत्ति आर्जन, संगठित अपराध, शान्ति भंग तथा आक्रमण प्रयासका मुद्दाहरू छन् ।

दीपक मनाङे : एमाले निकट रहँदै राजनीतिमा प्रवेश गरेका मनाङे राजीव गुरुङ गण्डकी प्रदेशसभा सदस्य बने र मन्त्रीसम्म बनन पुगे । तर, २०६१ मा चक्रे मिलनमाथि तरवार प्रहार गरेको मुद्दामा २०८१ कात्तिकमा सर्वोच्च अदालतले पाँच वर्ष कैद सजाय सुनाएपछि अहिले डिल्लीबजार कारागारमा बन्दी छन् ।

गणेश लामा : सत्तारुढ नेपाली कांग्रेससँग निकटता राख्ने लामा अहिले पनि खुला राजनीतिमा सक्रिय छन् । विगतमा उनीमाथि आपराधिक संलग्नता र संगठित आपराधिक गिरोहमा आवद्धताको आरोप लाग्दै आएको थियो ।

दावा लामा : २०७५ सालसम्म प्रहरीको खोजी सूचिमा रहेका दावा लामा अहिले काभ्रेको भुम्लु गाउँपालिकाका उपाध्यक्ष छन् । 

अवैध चन्दा उठाउनेदेखि ठेक्कामा दबदबा जमाउनेसम्म, म्यानपावर, होटल, रेस्टुरेन्ट, निर्माण र रियल इस्टेटजस्ता आकर्षक तर अपारदर्शी क्षेत्रहरूमा कालो धनको लगानी गर्ने  यी सबै क्रियाकलाप गुण्डा नाइकेहरूको ’करियर प्लान’ जस्तै बनेको छ ।

 उनीहरू कानूनको घेराबाट उम्किन राजनीतिक शक्तिहरूको आड लिन्छन् र आफ्नो ’डन’ छविलाई पखाल्न समाजसेवा, व्यवसाय वा राजनीतिमा वैध पहिचान खोज्छन् । पैसा, प्रभुत्व र प्रतिष्ठाको यो त्रिकोणमै उनीहरूको ध्यान केन्द्रित हुने गरेको छ ।

जो इन्काउन्टरमा मारिए...

दिनेश अधिकारी ‘चरी’

रमेश बाहुन उर्फ सुजन पौडेलको इन्काउन्टर असफल भएपछि गुन्डा नाइकेहरूलाई राजनीतिक संरक्षण दिने नेतृत्वलाई कडा सन्देश दिन चाहेको प्रहरी नेतृत्वले दोस्रो चरणमा योजना बनाइसकेको थियो । त्यसै क्रममा ‘हाइ–प्रोफाइल’ टार्गेटमध्ये एक थिए दिनेश अधिकारी उर्फ ‘चरी’ ।

– २०७१ साल साउन २१ गते, एसएसपी पुष्कर कार्कीको नेतृत्वमा रहेको अपराध महाशाखाले चरीलाई काठमाडौं र धादिङको सिमानामा पर्ने भीमढुङ्गामा इन्काउन्टर ग¥यो । 

– मोटरसाइकलमा सवार चरीले प्रहरीमाथि गोली चलाएपछि आत्मरक्षाका लागि जवाफी कारबाही प्रहरीको दाबी छ । 

कुमार श्रेष्ठ ‘घैँटे’

चरीको इन्काउन्टरसम्म प्रहरीको उद्देश्य प्रवृत्तिविरुद्ध सन्देश दिनु थियो । तर, घैँटेको इन्काउन्टरपछि प्रहरीले ‘पात्र’लाई नै टार्गेट गर्न थाल्यो ।

– चरीलाई एमाले नेताहरूले संरक्षण गरेका थिए भने, ब्यालेन्स गर्न कांग्रेसको संरक्षणमा रहेका कुमार श्रेष्ठ ‘घैँटे’लाई टार्गेट बनाइयो ।

– २०७२ भदौ ३ गते कपुरधारामा घैँटेमाथि ८ राउन्ड गोली प्रहार गरियो, उपचारका क्रममा टिचिङ अस्पतालमा मृत्यु भएको भनियो ।

– घैँटेले एक महिना अघि नै राष्ट्रिय मानव अधिकार आयोगमा हत्या षड्यन्त्रको उजुरी दिएका थिए  । 

– स्कुलबाट छोरी छोडेर फर्कंदै गरेका बेला गोली प्रहार गरियो ।

प्रवीण खत्री इन्काउन्टर 

घैँटेको इन्काउन्टरपछि प्रहरीको निशानामा अब राजनीतिक संरक्षण प्राप्त ‘हाइ–प्रोफाइल’ गुन्डामात्र होइन सामान्य तहका अपराधीहरू पनि पर्न थाले ।

– २०७४ साउन २३मा ललितपुरको कुसुन्तीमा प्रवीण खत्रीको इन्काउन्टर ।

– प्रहरीले खत्रीलाई लागू औषध कारोबारीको रूपमा चित्रित ग¥यो । तर उनी वास्तवमा शुरूमा सेवनकर्ता मात्रै थिए, पछि ललितपुरमा सानोतिनो कारोबारमा लागेका थिए ।

– अपराध अनुसन्धान शाखाका प्रमुख दिनेश अमात्यको नेतृत्वमा प्रहरीले खत्रीले आत्महत्या गरेको दाबी गर्दै आएको छ ।

– प्रत्यक्षदर्शी कोही नभएकाले घटनाको स्वतन्त्र पुष्टि हुन सकेको छैन ।

मनोज पुनको इन्काउन्टर 

– २०७४ असोज २३ गते निर्माण व्यवसायी महासंघका तत्कालीन अध्यक्ष शरदकुमार गौचनको काठमाडौंमै गोली हानी हत्या गरियो ।

– घटनापछि केही दिनमै मनोज पुनलाई हत्या योजनाको मुख्य सूत्रधारको रूपमा प्रहरीले चिनायो ।
– पुन प्रहरीको ‘मोस्ट वान्टेड’ सूचीमा परे ।

– सोही वर्ष फागुनको एक बिहान, रुपन्देहीमा पुनको प्रहरीसँग ‘मुठभेडमा मृत्यु’ भएको सार्वजनिक गरियो ।

– १२ गोली पुनको शरीरमा लागेको थियो, अधिकांश कम्मरभन्दा माथि, विशेष गरी दाहिने छातीमा केन्द्रित थिए ।

कानुनको कमजोरी र दबाबमा परेको प्रहरी प्रणाली

नेपालमा संगठित अपराध र अपराधीहरूको पुनरागमन सामान्य संयोग होइन, यो राज्य संयन्त्रको कमजोरी, कानुनी अपारदर्शिता र राजनीतिक संलग्नताको मिलिजुली उपज हो । 

इन्काउन्टरहरूलाई ‘न्यायको विकल्प’ बनाएर अपराध नियन्त्रण गर्ने शैली तत्कालीन अवस्थाको प्रतिक्रिया त हुन सक्छ, तर यो दीर्घकालीन समाधान नभएको सावित भैसकेको छ । 

अपराधीहरू राजनैतिक शक्ति र पहुँचको बलमा खुलेआम घुमिरहेका छन् भने प्रहरी संगठन स्वयं निर्णायक कारबाही गर्न अप्ठ्यारो महसुस गरिरहेको छ । राजनीतिक दलहरूको संरक्षणमा फस्टाएको गुण्डा संस्कृति अहिले पनि जीवित छ । 

चक्रे मिलनको जन्मदिनलाई लिएर देखिएको दृश्य केवल एउटा उदाहरण हो । यस्ता थुप्रै समूह अझै पनि ‘अदृश्य’ रुपमा सक्रिय छन् । अफूलाइ डन भन्नेहरुलाई कानुनी दायरामा ल्याएर दण्डित गर्ने कि फेरि आँखा चिम्लेर अर्को संकटको बीउ बिछ्याउने ? यो राज्यको जिम्मेबारी हो ।