काठमाडौँ । विजयादशमी मूलतः हिन्दू बहुल नेपाली समाजको महान् पर्व हो र यो राष्ट्रिय पर्वका रुपमा स्थापित भइसकेको छ । यस पर्वको इतिहास ‘असत्यमाथि सत्यको’ र ‘अन्यायमाथि न्यायको’ विजयसँग जोडिएको छ । परापूर्वकालदेखि नै हिन्दूबहुल संस्कृतिमा असत्य/अन्यायमाथि सत्यको विजयका अनेक कथा, गाथा प्रचलनमा रहिआएका छन् । सोही सिलसिलामा जोडिने विजयादशमीको खास पक्ष पनि विजयोत्सवकै रुपमा पर्व मनाइनु हो ।
हिन्दु पात्रोअनुसार आश्विन महिनाको शुक्ल पक्षको प्रतिपदादेखि नै सुरु हुने नवरात्र तथा दुर्गापक्षको दशमी तिथिका दिन विजयादशमी मनाइन्छ । यसको उत्पत्ति र महत्वलाई मुख्यतया दुई पौराणिक कथाहरूले दर्शाउँछन् । जसमा एक हो, देवी दुर्गाले महिषासुरमाथि विजय प्राप्त गरेको कथा । विजयादशमीलाई नवरात्रि समापनको रूपमा पनि मनाइन्छ । यस दिनमा देवी दुर्गाले अत्याचारी महिषासुर (दानव) को बध गरी पृथ्वी र देवताहरूको रक्षा गरेको मिथक पाइन्छ । यस कथाले अन्धकार, दुष्टता र अज्ञानतामाथि दिव्य शक्ति, न्याय र बुद्धिमत्ताको विजयलाई जनाउँछ ।
अर्को कथा भगवान् रामले रावणमाथि विजय प्राप्त गरेको सन्दर्भसँग पनि जोडिन्छ । रामायणका अनुसार, दशमी तिथिकै दिन भगवान रामले दुष्ट राक्षस राजा रावणको बध गरी लङ्कामाथि विजय प्राप्त गरेका थिए । रामले नौ दिनसम्म शक्तिकी देवी दुर्गाको पूजा गरी दशौँ दिनमा रावणलाई पराजित गरेको मिथक पाइन्छ । यसले अहंकार, क्रोध, लोभ जस्ता दस मानव दुव्र्यवहार (जसलाई रावणका दस टाउकोले प्रतिनिधित्व गर्छन्) माथि सत्य, धर्म र मर्यादाको विजयलाई प्रतीकात्मक रूपमा स्थापित गर्दछ । यसका साथै महाभारतमा पाण्डवहरूले अज्ञातवासको एक वर्ष पूरा गरेपछि विजयादशमीकै दिन शमीको रुखबाट आफ्ना हतियारहरू निकालेर कौरवहरूलाई परास्त गरेका थिए । यसैले यस दिन शमीको पूजा र हतियारको पूजा (आयुध पूजा) गर्ने चलन पनि छ ।
नेपाली इतिहासमा यसको सान्दर्भिकता
नेपाली शासक र इतिहासको सन्दर्भमा विजयादशमी (बडादशैँ) को महत्व अत्यन्त गहिरो, धार्मिक र राजनीतिक शक्तिसँग जोडिएको छ । यो पर्व नेपालको राज्य सत्ता र शक्ति प्रदर्शनको महत्त्वपूर्ण हिस्सा रहँदै आएको छ । नेपालको इतिहासमा राज्य शक्तिको प्रतीक र धार्मिक वैधानिकताको रूपमा समेत मनाइँदै आएको छ । नेपालका विशेषगरी मल्ल र शाह वंशका शासकहरुले शक्तिकी देवी दुर्गालाई आफ्नो संरक्षक देवी मान्थे । दशैँको समयमा दुर्गाको पूजा गर्नु र विजयादशमीको दिन टीका ग्रहण गर्नु भनेको देवीको दिव्य शक्ति र आशीर्वाद प्राप्त गर्नु हो भन्ने विश्वास गरिन्थ्यो ।
हनुमानढोका दरबारमा हुने दशैँको टीका कार्यक्रम राजकीय महत्त्वको हुन्थ्यो । यस दिन राजाले शुभ साइतमा टीका ग्रहण गरी देशको उच्च पदस्थ अधिकारी, सेना तथा जनतालाई टीका लगाई आशीर्वाद दिने प्रचलन थियो । यो कार्यले सम्पूर्ण राज्य प्रणालीलाई धार्मिक सूत्रमा बाँधेर बलियो बनाउँथ्यो ।
महानवमीका दिन शस्त्र (हतियार) र युद्धका साधनहरूको पूजा गर्ने चलन इतिहासले वर्तमानसम्म कायमै छ । इतिहासकारहरूका अनुसार मध्यकालमा वर्षायाम सकिएपछि र हिउँद सुरु हुनुअघिको यो समय नयाँ राज्यहरूमाथि विजय प्राप्त गर्न वा युद्धको तयारीका लागि उपयुक्त मानिन्थ्यो । यसरी दशैँलाई सैन्य शक्तिको प्रदर्शन र आगामी विजयको संकल्पको रूपमा पनि लिइन्थ्यो । फूलपातीको दिन गोरखा दरबारबाट काठमाडौँको हनुमानढोकासम्म फूलपाती भित्र्याउने भव्य राजकीय यात्राको परम्परा पृथ्वीनारायण शाहले उपत्यका विजय गरेपछि सुरु भएको मानिन्छ । जुन वर्तमानसम्म निरन्तर चलिआएको छ ।
वर्तमानमा यसको सान्दर्भिकता
विजयादशमी केवल एउटा धार्मिक पर्व मात्र नभई यसका बहुआयामिक सामाजिक, सांस्कृतिक र नैतिक मूल्यहरू वर्तमानमा समेत उत्तिकै सान्दर्भिक छन् । वर्तमानमा रावण वा महिषासुरको शाब्दिक अस्तित्व नभए पनि विजयादशमीले हामीलाई हाम्रा आफ्नै भित्री कमजोरीहरू, जस्तैः अहंकार, ईष्र्या, स्वार्थ, र घमण्डमाथि विजय प्राप्त गर्न प्रेरित गर्दछ । यसले हरेक परिस्थितिमा सत्य, न्याय र धर्मको पक्षमा उभिनुपर्छ भन्ने शाश्वत सन्देश दिन्छ ।
यो पर्व विशेषगरी नेपालमा टीका ग्रहण र आशीर्वाद लिने–दिने कार्यका लागि परिचित छ । यसले परिवारका सदस्यहरूलाई एकै ठाउँमा भेला गराएर पारिवारिक र सामाजिक सम्बन्धहरूलाई सुदृढ पार्छ । रामलीला, दुर्गा पूजा, देवी नाच, लिंगो गाड्ने÷ढलाउने जस्ता विभिन्न सांस्कृतिक कार्यक्रमहरूले हाम्रा प्राचीन परम्परा र कलालाई जीवन्त राख्नसमेत मद्दत गर्छन् । यसले विभिन्न जातजाति र संस्कृतिहरूलाई एउटै भावनामा एकजुट गराउने राष्ट्रिय पर्वको भूमिका खेल्ने हुँदा राष्ट्रिय एकता कायम राख्न समेत यसको महत्व छ ।
अतः विजयादशमी पर्वले भूतकालको गौरवपूर्ण विजयको कथा बोक्छ र वर्तमानमा हामीलाई नैतिकता, पारिवारिक प्रेम र आन्तरिक शुद्धता तथा राष्ट्रिय एवं सांस्कृतिक एकताको बाटोमा लाग्न सान्दर्भिक सन्देश दिन्छ ।
